Yüzlerce yıl boyunca dünyanın büyük bir bölümüne hükmetmiş olan Osmanlı İmparatorluğu için maalesef işler 19. yüzyılda iyiden iyiye bozulmaya başladı. Art arda yaşanan savaşlar, isyanlar ve toprak kayıpları nedeniyle koca imparatorluk, daha önce önünde diz çöken batıdan yardım istemek zorunda kaldı. İşte bu amaçla ilan edilen fermanlardan bir tanesi de tarihe Islahat Fermanı olarak geçmiştir.
Osmanlı’nın son döneminde yayımlanan en önemli fermanlardan biri olarak kabul edilen Islahat Fermanı da tıpkı Tanzimat gibi batılı devletlerle arayı iyi tutmak amacıyla ilan edilmiştir. Ferman ile birlikte gayrimüslimlere pek çok hak tanınmış ve genel vatandaşlık kavramı gibi yeni hukuki durumlar oluşmuştur. Gelin Islahat Fermanı nedir biraz daha yakından bakalım ve tarihteki önemini görelim.
Önce kısaca bir tanım yapalım; Islahat Fermanı nedir?
Eski Türkçe adıyla Islâhat Hatt-ı Hümâyûnu yani Islahat Fermanı, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş döneminde ilan edilen Tanzimat’tan sonraki en önemli fermanlardan bir tanesidir. Tanzimat ile verilen hakları biraz daha genişlettiği için bazı tarihçiler açısından Tanzimat Fermanı’nın devamı niteliğinde kabul edilir.
Islahat Fermanı ne zaman, hangi padişah döneminde ilan edildi?
Tanzimat döneminin en önemli devlet adamlarından biri olan Sadrazam Mehmed Emin Ali Paşa tarafından hazırlanan Islahat Fermanı, Sultan Abdülmecid’in onayı ile 18 Şubat 1856 tarihinde ilan edilmiştir. 3 Kasım 1839 Tanzimat Fermanı ve 1860 Sultan Abdülaziz Fermanı ile bu dönemin en önemli fermanlarından bir tanesidir.
Islahat Fermanı niçin ilan edildi anlamak için dönemin şartlarına bakmamız gerekiyor:
Osmanlı İmparatorluğu’nun yüzlerce yıllık tarihi boyunca batılı düşüncelere sahip pek çok padişah gelmiş ve sayısız reform yapmıştır. Tarihi detaylara pek hakim olmayan birisi Tanzimat ve Islahat gibi fermanların da bu nedenle ilan edildiğini düşünebilir ama maalesef gerçekler hiç de öyle değil.
Azınlıklar isyan çıkarıyor, batı dikleniyor, doğu hırlıyor, Arap kızı camdan bakıyordu; yani Osmanlı’da işler epey karışıktı. 4 Ekim 1853 tarihinde başlayan Kırım Savaşı’nda Ruslar ile karşı karşıya gelmemiz ise işleri iyice karıştırdı. Elbette canımız ciğerimiz Avrupa hemen bize destek oldu ve Rusya karşısında yanımızda yer aldı.
Tabii Avrupalılar bu yardımı bizi sevdikleri için yapmadılar. Şans bu ya, Kırım Savaşı’nda ateşkes ilan edildikten tam 18 gün sonra Islahat Fermanı ilan edildi. Yani Avrupalılar göz göre göre bizi Tanzimat Fermanı’nda gayrimüslimlere verilen hakları genişletmeye zorlamıştı. Dediğimiz gibi ortalık karışık olduğu için de sultanın buna karşı koyacak gücü yoktu.
İyi de Islahat Fermanı ile ne oldu?
Islahat Fermanı’nın en dikkat çeken özelliklerinden bir tanesi, Osmanlı topraklarındaki Müslüman ve gayrimüslim kavramını ortadan kaldırmasıdır. Yani bir nevi Osmanlı vatandaşlığı kavramı ortaya çıkmış oldu. Ortodokslar dışında Osmanlı topraklarında yaşayan her dinden insanın memur olmasına da izin verilmiştir.
Din değiştirme hakkının verilmesi ile beraber İslam’dan çıkanlara verilen ölüm cezası kaldırıldı. Gayrimüslimlerin askeri okula gitmesine izin verildi ve vergi eşitliği sağlandı. Gayrimüslimlere de zorunlu askerlik getirilince bir düzenleme ile Müslümanların da kullanabileceği bir tür bedelli askerlik sistemi oluştu. Gayrimüslimlerin kendi meclislerini kurarak iç sorunlarını konuşmalarına izin verildi.
Özetlemek gerekirse aslında Islahat Fermanı ile birlikte Osmanlı Devleti’ndeki Müslüman – gayrimüslim ayrımı neredeyse tamamen ortadan kaldırılmış oldu. Bir İslam devletinde Müslümanların sahip olması gereken özel haklar kaldırılarak her dinden insanın aynı haklara ve ödevlere sahip olması sağlandı.
Islahat Fermanı maddelerinin özelliklerine bakalım:
- Herkes devlet memuru ve asker olabilecek.
- Dayak ve işkence gibi kötü muamele son bulacak.
- Farklı din ve mezhepler eğitim verebilecek.
- Rüşvet büyük suç sayılacak.
- Hapishane sistemi düzenlenecek.
- Kanun önünde herkes eşit olacak.
- Ceza kanunları ve mahkeme sistemi düzenlenecek.
- Vergiler herkes için eşit olacak.
- Patrikhaneler gibi gayrimüslim meclisleri hukuki hakka sahip olacak.
- Mahkeme şahitlikleri konusunda herkes eşit olacak.
- Karma durumlar için karma mahkemeler kurulacak.
- Suçluların mallarına devlet el koymayacak.
- Mahkemeler açık olacak ve tarihleri ilan edilecek.
Eski dili biraz sadeleştirip günümüz Türkçesi ile yazınca ne kadar da Avrupa Birliği kurallarına benziyor değil mi? Tek tek maddelere bakacak olursak daha pek çok farklı detay bulabiliriz ama Islahat Fermanı maddeleri ile genel olarak yapılan düzenlemeler bu şekildeydi.
Farklı alanlar ve konular için ek maddelerle düzenlemeler genişletilmiş olsa da aslında hem Tanzimat Fermanı hem de Islahat Fermanı temel olarak Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde yaşayan gayrimüslimlere Müslümanlarla eşit haklar verilmesi için ilan edilmiştir. Tabi hukuk, demokratikleşme falan diyebiliriz ama yine de zorla ilan edildiğini düşününce insan düşünmeden edemiyor.
Islahat Fermanı sonuçları nelerdir?
Aslında her şey 3 Kasım 1839 tarihli Tanzimat Fermanı ile başladı. Sonrasında Islahat Fermanı ile iyice harlanan ateş önce I. Meşrutiyet, daha sonra ise II. Meşrutiyet ile tam anlamıyla alev aldı. Yani Islahat Fermanı’nın tek başına sonuçlarından bahsetmek pek mümkün değil ama bu geniş sürecin bir parçası olduğunu söyleyebiliriz.
Tarihçiler Islahat Fermanı’nın da içinde bulunduğu bu sürece iki farklı açıdan bakıyorlar. İlk bakış açısına göre bu süreç aslında Osmanlı İmparatorluğu’nun modern demokratik dünyaya ayak uydurma ve şerri hukuk düzeni yerine batı hukukuna geçme sürecidir. O yüzden de bu süreçte yaşananlar epey sancılıdır.
Farklı bir bakış açısına göre ise tüm bu süreç tamamen bir işgal. Çünkü ilan edilen hiçbir ferman aslında Osmanlı yönetimi ya da halkı tarafından istenmiyor. Tüm bunlar batılı devletlerin yerli işbirlikçileri ile birlikte Osmanlı’yı yıkmak üzere oluşturduğu baskının sonucu. Yani aslında fiilen olmasa bile Osmanlı ilk kez Tanzimat ile gerçek anlamda işgal edildi. Tabii bu tartışmalar daha çok su kaldırır.
Osmanlı topraklarında yaşayan herkese eşit haklar verildiği Islahat Fermanı nedir, hangi padişah döneminde, niçin ilan edildi gibi merak edilen soruları yanıtladık. Siz Islahat Fermanı hakkında ne düşünüyorsunuz? Konu hakkındaki düşüncelerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
